Μια  απλή σύγκριση δύο ιστορικών χαρτών της Ελλάδος – πριν και  μετά  τους βαλκανικούς πολέμους 1912-1913  - αρκεί για να καταδειχθεί η εθνική ανάταση, που πραγματοποιήθηκε πριν από 100 περίπου χρόνια  και αποτέλεσε την  πιο σημαντική  περίοδο στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδος.

Εκείνη την διετία, η  Ελλάδα  απέκτησε επιτέλους την πολυπόθητη γεωγραφική και εθνολογική ραχοκοκαλιά και απεγκλωβίστηκε από τη χορεία των κρατιδίων - προτεκτοράτων. Πιο σημαντικό είναι το γεγονός ότι η επέκταση αυτή πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά με τους συντονισμένους αγώνες του ίδιου του ελληνικού λαού. Πράγματι, τα ιστορικά στοιχεία αποδεικνύουν ότι στους αγώνες αυτούς η χώρα μας συμμετείχε χωρίς να αναμένει «χείρα βοηθείας» από παραδοσιακούς ή μη συμμάχους (1).

Το παράδοξο είναι ότι – αρκετές δεκαετίες αργότερα -  τα επιτεύγματα αυτά (συγκρινόμενα με την προβολή άλλων ιστορικών γεγονότων) τυχαίνουν ελάχιστης δημοσιότητας, παραμένοντας ουσιαστικά στην αφάνεια. Με την στάση αυτή δείχνουμε  σαν να αισθανόμαστε αμήχανα για τα Εθνικά μας επιτεύγματα  (για τις τόσο σπάνιες  εποχές εθνικής ανάτασης και ομοψυχίας)  και – αντίθετα - να προτιμούμε να προβάλουμε αποκλειστικά (σαν τους «διακονιάρηδες»)  όλες τις αθλιότητες (μιζέριες) του δημόσιου βίου μας, τις περιόδους διχασμών, διάλυσης και εθνικών καταστροφών («μοιρολογήματα»)

Με την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων, η ραγδαία προέλαση του Ελληνικού Στρατού - που σε κάποια μέτωπα έδινε την εντύπωση πλημμυρίδας -  άφηνε κατάπληκτους τους ξένους ανταποκριτές, οι οποίοι μέχρι τότε θεωρούσαν την  Ελλάδα συνώνυμη της χρεοκοπίας, της ανοργανωσιάς, των κομματικών σπαραγμών και όλων των λοιπών φαινόμενων σήψης (με κλασσική περίπτωση τον, πρόσφατο  ακόμα, ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 που, σαν επιχείρηση απελευθέρωσης των αλύτρωτων ομοεθνών μας, είχε καταλήξει σε ολοκληρωτικό φιάσκο.. ) 

Θα χρειαστούν επομένως εξηγήσεις για το πώς μια νοσηρή εθνική κατάσταση μπορεί να ανατραπεί και να μετατραπεί σε θρίαμβο μέσα σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα (τι γεγονότα, δηλαδή, συνέβησαν στον Ελλαδικό χώρο πριν την έναρξη των Βαλκανικών πολέμων, τα οποία προκάλεσαν μια τόσο θεαματική ανατροπή).

Το ουσιαστικό ιστορικό γεγονός είναι ότι πριν το 1912 μόνο ένα σχετικά μικρό μέρος του ελληνικού πληθυσμού περικλειόταν ήδη στα τότε όρια της ελεύθερης Ελλάδας. Οι εκτός συνόρων Έλληνες αποτελούσαν συμπαγείς πληθυσμούς υποτελών στο οθωμανικό κράτος. Οι πληθυσμοί αυτοί είχαν σαφέστατη ελληνική συνείδηση, παραδόσεις και έθιμα αλλά η πολύχρονη τουρκική κατοχή (μαζί με τις συνεπακόλουθες ανελέητες καταστολές οποιασδήποτε απόπειρας ανατροπής του τυραννικού καθεστώτος) είχε ατονήσει το πνεύμα αντίδρασης των υπόδουλων Ελλήνων. Σημαντικός παράγοντας στην αδρανοποίηση τους ήταν η έκδηλη αδυναμία του ελληνικού κράτους να υπερασπιστεί έστω και τα πιο στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματά τους.

Πιο ζοφερή κατάσταση διαμορφωνόταν σε εκτεταμένες περιφέρειες της  Μακεδονίας, όπου δίπλα στον οθωμανικό ζυγό εκδηλώθηκε – τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα  – ασφυκτική πίεση για μαζική μεταστροφή του ντόπιου πληθυσμού προς τον Πανσλαβισμό και την θρησκευτική υπαγωγή του στη Βουλγαρική Εξαρχία. Οι Έλληνες κάτοικοι, που δεν ήταν διατεθειμένοι να αποδεχθούν την νέα κατάσταση, άρχισαν να βιώνουν δραματικές καταστάσεις που προοιώνιζαν την εκδίωξη  ή τον φυσικό  αφανισμό τους. Δεδομένης της συντριπτικής πλειοψηφίας του ελληνικού στοιχείου στην Μακεδονία, ο επιχειρούμενος βίαιος εκσλαβισμός έτεινε να πάρει την μορφή της γενοκτονίας. (2)

Καθώς – μετά το 1897 - το ελληνικό κράτος φάνταζε ανήμπορο να αντιδράσει στις προκλήσεις αυτές, ο κλήρος έπεσε στο Πατριαρχείο, που ευτύχησε την εποχή εκείνη να έχει στο τιμόνι του μια μεγάλη μορφή του Ελληνισμού, τον Ιωακείμ τον Γ΄, που συνδύαζε την γνώση  με το πατριωτικό σθένος και  - κυρίως – τις εξαιρετικές οργανωτικές ικανότητες. Αυτός, αποφάσισε να στείλει στις απειλούμενες περιοχές όχι πια σεβάσμιους υπερήλικους δεσπότες αλλά νέους – 30χρονους – δραστήριους μητροπολίτες  που, πέραν από την άριστη θεολογική τους κατάρτιση,  διατηρούσαν άσβεστη την εθνική φλόγα και την διάθεση ενθάρρυνσης και συσπείρωσης των δοκιμαζόμενων Ελλήνων (3).

Άγρυπνοι θεματοφύλακες ορθώθηκαν δίπλα τους οι λίγοι, αλλά αποφασισμένοι στο έπακρο, ντόπιοι καπεταναίοι,  με προεξέχοντα τον αδάμαστο καπετάν Κώττα (4) από τα Κορέστεια που ξεκίνησε άμεση συνεργασία με τον νέο μητροπολίτη Καστοριάς, τον Γερμανό Καραβαγγέλη. Τα ηγετικά προσόντα του τελευταίου τον κατέστησαν μια από τις πιο εμβληματικές μορφές του Μακεδονικού αγώνα. Τώρα πλέον αρχίζει η ανατροπή της τυραννίας, η ώρα της αντεπίθεσης. Οι Μητροπολίτες καβαλώντας το άτι τους, με το ντουφέκι κρεμασμένο πάνω από τα σκονισμένα ράσα τους, περιφέρονται - σαν τροπαιοφόροι Άγιοι -  από χωριό σε χωριό «θεριεύοντας την αποσταμένη ελπίδα με λόγια μαγικά». Όπου βρίσκουν τις εκκλησιές  σφαλιστές, σπάζουν τις κλειδαριές και ανοίγουν  διάπλατα τις θύρες καλώντας τον λαό στη λειτουργία. (5) Κηρύσσουν βροντόφωνα στους καταπιεσμένους χωρικούς πως είναι αμφίβολο να βρεθούν στον κόσμο αυτόν τέτοιες φωτιές, τέτοια μαρτύρια και τέτοια δύναμη να λυγίσουν εκείνους που αποφάσισαν να αγωνιστούν με πάθος για τα ιδανικά τους.  (6)

Γρήγορα, έρχονται παραστάτες στους ξεσηκωμένους Μακεδόνες ένθερμοι  Έλληνες αξιωματικοί, που εγκαταλείπουν τις μονάδες τους και διεισδύουν   – με ψευδώνυμα – στη Μακεδονία έτοιμοι να πολεμήσουν και να θυσιαστούν για τη σωτηρία της, με προεξάρχοντα τον θρυλικό ανθυπολοχαγό Παύλο Μελά.  Η ελληνική κυβέρνηση βλέποντας να ξεπηδούν φλόγες αντίστασης σε όλη τη Μακεδονία αποφασίζει να λάβει ενεργότερο μέρος. Επανδρώνει το προξενείο στη Θεσσαλονίκη και το νεοϊδρυμένο Μακεδονικό Κομιτάτο στην Αθήνα με ό,τι καλύτερο δυναμικό θα μπορούσε να διαθέσει (μεταξύ αυτών οι Λάμπρος Κορομηλάς, Στέφανος & Ίων Δραγούμης, Δημήτριος Καλαποθάκης). 

Τώρα πια οι ενθαρρυμένοι Μακεδόνες παίρνουν την ζωή και την υπόληψη τους στα χέρια τους (7). Η συρροή πανστρατιάς εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα – και ειδικά από την αυτόνομη πλέον Κρήτη – αντιστρέφει το ρεύμα αναγκάζοντας τις συμμορίες των εξαρχικών να τραπούν σε φυγή και τους οθωμανούς να συμβιβαστούν με τις εξελίξεις. Στα 1907 η επικράτηση των Ελλήνων απέναντι στους Βούλγαρους ήταν πια αδιαφιλονίκητη.

Δύο χρόνια μετά μια ακόμα σημαντική αλλαγή θα ακολουθήσει: Το κίνημα των αξιωματικών  στο Γουδί. προκαλεί κυβερνητική ανατροπή και επιβάλλει την μεταρρύθμιση του Συντάγματος. Οι επακόλουθες εξελίξεις προκαλούν την πτώση του παλαιοκομματισμού (τον «ουσιαστικό θάνατο» των ήδη αποτελματωμένων κομμάτων). Το 1910, ο οξυδερκής Βασιλιάς Γεώργιος Α΄, από κοινού με τα μέλη του νεοσύστατου Στρατιωτικού Συνδέσμου,  διαβλέπει στο πρόσωπο του αρχηγού του Κρητικού Ενωτικού αγώνα τον πλέον κατάλληλο πολιτικό για να ξεφύγει η χώρα από το αδιέξοδο. Έτσι ο μεγαλεπήβολος Ελευθέριος Βενιζέλος  - διαπρύσιος κήρυκας της Μεγάλης Ιδέας - χρίεται από  τον Βασιλιά πρωθυπουργός του Ελληνικού κράτους  (έστω κι αν δεν διαθέτει  την απαραίτητη πλειοψηφία στη Βουλή). Οι απόψεις των δύο ηγετών ταυτίζονται στην ανάπτυξη δυναμικής εξωτερικής πολιτικής της χώρας και ο Βασιλιάς αφήνει απερίσπαστη την νέα Κυβέρνηση να προχωρήσει ριζοσπαστικά, να ανασυγκροτήσει  εκ βάθρων το ελληνικό κράτος και να δημιουργήσει ισχυρό στράτευμα.

Άνεμος αναδημιουργίας πνέει στο στρατό και στο στόλο, όπου τις καίριες θέσεις ευθύνης (που  μέχρι τότε είχαν γίνει στην πλειοψηφία τους  φέουδο μιας κάστας αυλικών, ματαιόδοξων κι αδιάφορων τύπων)  θα τις καταλαμβάνουν πια άνθρωποι έντιμοι, δραστήριοι με αφοσίωση στις εθνικές ιδέες (και όχι δουλικά προσκολλημένοι στους εκάστοτε κρατούντες).  Ο νέος πρωθυπουργός έχει φυσικό χάρισμα να επιλέγει και να συγκεντρώνει δίπλα του ικανότατα στελέχη. Διορίζει στη θέση του αρχιστράτηγου τον Διάδοχο Κωνσταντίνο, που μεταδίδει τον ενθουσιασμό του για την προώθηση των εθνικών υποθέσεων μέχρι και τις τελευταίες βαθμίδες του στρατεύματος. (8)

Ο Βενιζέλος προσλαμβάνει επιτελάρχη του τον Ιωάννη Μεταξά (για τον οποίον οι Γερμανοί καθηγητές του ανέφεραν ότι κανένα πρόβλημα δεν υπήρξε άλυτο) και ο Διάδοχος προωθεί τον στρατηγό Μανουσογιαννάκη στη διοίκηση συγκροτημάτων. Οι επιλογές αυτές τους δικαιώνουν. Πράγματι, τόσο ο πολυμήχανος Μεταξάς όσο και ο ηρωικός Μανουσογιαννάκης δεν είχαν την στόφα αυλικού. Διαθέτοντας ευθυκρισία και την – τόσο απαραίτητη σε πολεμικές συνθήκες  - ανεξαρτησία άποψης, δεν δίσταζαν να εκφράσουν ανοικτά αντίθετες απόψεις, σε θέματα τακτικής, όταν οι συνθήκες το απαιτούσαν. Ο υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης αδημονεί να αποδείξει τα προσόντα του και να ξεπεράσει τα κατορθώματα των ένδοξων προγόνων του. Αναλαμβάνοντας τη διοίκηση του θωρηκτού «Αβέρωφ» καταφέρνει, με τη σταθερότητα του χαρακτήρα του, να επιβληθεί στους μέχρι  τότε στασιαστές ναυτικούς και να τους μεταβάλει στο υποδειγματικό στην πειθαρχία και στην άμιλλα πλήρωμα,  που θα περιορίσει τον τουρκικό στόλο στα Δαρδανέλλια.  

Ο παλλαϊκός  ενθουσιασμός που προκάλεσε η ουσιαστική Ένωση της Κρήτης ήταν ένας ακόμα παράγοντας που μόχλευσε την αλλαγή στις διαθέσεις. Η Ένωση ήρθε σαν αντίδωρο των αδιάλειπτων αγώνων και θυσιών του κρητικού λαού και απογείωσε το  πατριωτικό φρόνημα από άκρη σε άκρη στην Ελλάδα.

Στις πιο κάτω βαθμίδες του κοινωνικής κλίμακας, οι Έλληνες ζουν - τα λίγα τελευταία χρόνια - σε ένα κράτος που παύει να δείχνει αδιάφορο και καταπιεστικό για τους υπηκόους τους. Βιώνουν ένα πολίτευμα που φαίνεται να  έχει όλη τη θέληση να προσφέρει σε αυτούς ό,τι καλύτερο  οι συνθήκες μπορούν να επιτρέψουν  και συνάμα επιτάσσει την συστράτευση τους – όταν οι περιστάσεις είναι πρόσφορες -  στην υπόθεση των αλύτρωτων αδελφών τους. Όλος ο λαός γνωρίζει τους κινδύνους και τα βάσανα που υφίστανται οι ομοεθνείς τους (που το μόνο που ζητούσαν ήταν να αφεθούν να ζουν ειρηνικά με τις μακραίωνες ελληνικές παραδόσεις τους) και η γνώση αυτή γαλβανίζει την αποφασιστικότητά τους και την πίστη τους στο δίκαιο του αγώνα που πρέπει να αναληφθεί. Ο λαός ήξερε πολύ καλά γιατί θα πολεμούσε. Σκαπανείς της τεράστιας προσπάθειας ενημέρωσης, που καταβλήθηκε σταθερά όλα τα προηγούμενα χρόνια, ήταν οι εκπρόσωποι της διανόησης.

Ήταν ο Κωστής Παλαμάς που το 1910 κυκλοφορεί το αριστουργηματικό του έργο την «Φλογέρα του Βασιληά» κηρύσσοντας ότι μόνο με το πνεύμα της υπέρτατης θυσίας μπορεί να επιτευχθεί η αναγέννηση του Έθνους και ότι ο πόλεμος όχι μόνο θα γκρεμίσει αλλά και θα πλάσει τη νέα ζωή. Ο κορυφαίος μας ποιητής συναρπάζει την γενιά της εποχής εκείνης - συνεχίζοντας την παράδοση του Βαλαωρίτη - και γνωστοποιεί στο ευρύ κοινό την εθνική παρακαταθήκη του Κάλβου. Δίπλα του συμπορεύονται καταξιωμένοι συγγραφείς, ποιητές και δημοσιογράφοι που δεν θεωρούν ότι οι αναφορές σε θέματα εθνικού ενδιαφέροντος εξαντλούνται  με εφάπαξ ανακοινώσεις.

Πέρα  από τα φώτα της μεγάλης δημοσιότητας, λειτουργούσε ένας αφανής ήρωας της εποχής – ο  δάσκαλος  με το τριμμένο σακκάκι. Τα περιορισμένα οικονομικά του δεν του επέτρεπαν να το αντικαταστήσει αλλά η ακλόνητη περηφάνια του τον καθιστούσε άτρωτο. Μέσα σε παγωμένες αίθουσες των ορεινών σχολείων,  πύρωνε τις καρδιές των μαθητών του απαγγέλλοντας εδάφια από αθάνατα ελληνικά έργα με φωνή πάλλουσα από συγκίνηση.

Δίπλα στο δάσκαλο, στον αγώνα της εθνικής ανάτασης, στέκεται ο παππάς του χωριού. Άμισθος, συντηρεί την συνήθως πολύτεκνη οικογένεια του από τα «δοσίματα» των συγχωριανών του (που κι αυτοί δεν βρίσκονται συνήθως σε καλύτερη οικονομική κατάσταση) και παραμένει ασυμβίβαστα πιστός στις πατροπαράδοτες αξίες. Η  παλλαϊκή συμμετοχή, στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες που ακολούθησαν, θα στηριζόταν στους πυλώνες που προαναφέρθηκαν.

Κάτω από τις συνθήκες αυτές «δέθηκε το ατσάλι» και ξεκίνησε «ο υπέρ πάντων αγών». Έλληνες καταφτάνουν από παντού να καταταγούν εθελοντές,  να προστεθούν στους μυριάδες επιστρατευμένους. Από την αγγλοκρατούμενη Κύπρο θα σπεύσουν 2.000 νέοι να ενωθούν στον αγώνα συμπαρασύροντας με τον ενθουσιασμό τους  σύσσωμη την κυπριακή και κρητική φοιτητική κοινότητα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανάμεσα στους πρώτους,  ο τότε αρχιμανδρίτης Μακάριος Μυριανθεύς  (1870-1950) – ο μεταγενέστερος ηρωικός αρχιεπίσκοπος Μακάριος Β, – που αργότερα θα γίνει ο  σημαιοφόρος  της καθολικής κυπριακής απαίτησης για  Ένωση της Μεγαλονήσου με την Ελλάδα. (9) Πατριώτες μας, μετανάστες στην Αμερική από χρόνια, αφήνουν τα εκεί νοικοκυριά τους και επιστρέφουν εσπευσμένα στην Ελλάδα να συνεισφέρουν και την ζωή τους ακόμα στον πόλεμο που ήδη ξέσπασε. (10)

Ο δρόμος για την Δόξα δεν είναι  στρωμένος με ροδοπέταλα αλλά με αίμα και  το στεφάνι των αγωνιστών παραμένει ακάνθινο. Μάρτυρες ήρωες οδηγούνε τον αγώνα.   Ανάμεσα τους ο Κύπριος βουλευτής και δήμαρχος Λεμεσού ο Χριστόδουλος Σώζος, που θα πέσει μαχόμενος στο Μπιζάνι, και  ο καταξιωμένος ποιητής και αγωνιστής Λορέντζος Μαβίλης, που  σκοτώνεται στο Δρίσκο της Ηπείρου. Οι διοικητές των συνταγμάτων πεζικού  δεν διοικούν εκ του μακρόθεν τα επιτιθέμενα τμήματα τους. Βρίσκονται – δίνοντας το παράδειγμα - στην  πρώτη γραμμή του πυρός και μερικοί από αυτούς, όπως ο 58χρονος συνταγματάρχης Αντώνης Καμάρας στο Κιλκίς και ο 56χρονος συνταγματάρχης Ιωάννης Παπακυριαζής στον Λαχανά, θα φονευθούν από τους πρώτους. Από το φόρο αίματος δεν θα απαλλαχθεί ούτε και ο ίδιος ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο γέρο-Βασιλιάς είχε εγκατασταθεί εκεί – ουσιαστικά αφρούρητος - για να διατρανώσει την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Εκεί θα τον βρει σύντομα ο θάνατος από σφαίρες δολοφόνου  (Η απώλεια του πλέον σώφρονα και φλεγματικού ηγέτη που γνώρισε η νεώτερη Ελλάδα, θα χαλαρώσει την συνοχή της ηγεσίας και κατόπιν θα εκδηλωθεί Εθνικός Διχασμός). 

Στα πεδία των μαχών οι εύζωνοι αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος της ελληνικής επίθεσης. Το παρουσιαστικό εκείνων των ορεσίβιων επίλεκτων οπλιτών απείχε κατά πολύ από την σημερινή γενική αντίληψη για την μονάδα αυτή. Τα κοντά και αδύνατα ευζωνάκια με τις γοργές και άταχτες κινήσεις τους δεν γέμιζαν το μάτι στους ξένους παρατηρητές των εθνικών μας παρελάσεων. Φάνταζαν σαν απολειφάδια συγκρινόμενα με τους υψηλόσωμους  και καλοστοιχημένους στρατιώτες των ξένων αγημάτων. (11) ‘Όμως, όλες οι αρχικές εντυπώσεις ανατρέπονταν όταν οι εύζωνοι εμπλέκονταν σε πραγματικές συνθήκες μάχης. Τότε οι παρατηρητές έβλεπαν αποσβολωμένοι τους πεζοπόρους ευζωνικούς λόχους  να εξορμούν – απέναντι σε ισχυρά οχυρωμένες εχθρικές θέσεις – σε ρυθμό ξέφρενου κι ανυποχώρητου τροχάδην (σε ρυθμό που παρέπεμπε σε επέλαση ..  ιππικού). Οπλισμένοι με ασίγαστο πάθος, ορμητικότητα και μοναδικό πνεύμα αυταπάρνησης, οι εύζωνοι δεν προωθούνταν απλά να καλύψουν την πολύ μεγάλη απόσταση που τους χώριζε από τους. προστατευμένους πίσω από ορύγματα και φράγματα πυροβολικού.  αντιπάλους τους. Έτρεχαν μανιασμένα μπροστά  κραδαίνοντας τα τουφέκια με τις ξιφολόγχες κι αγνοώντας τον καταιγισμό των οβίδων που ξεκλήριζαν τους συμπολεμιστές τους. Εκείνοι που κατάφερναν να φτάσουν ζωντανοί στα εχθρικά ορύγματα ήξεραν πια πως η μάχη κερδήθηκε. (12) . Ένας από τους αρχηγούς τους, ο ταγματάρχης, Ιωάννης Βελισσαρίου, ο αποκαλούμενος Ήρωας των Ηρώων, θα βρει τον θάνατο λίγες μέρες πριν την λήξη του πολέμου στην μάχη της Κρέσνας,  προπορευόμενος, όπως πάντα, της επίθεσης των ευζώνων του.

Το πνεύμα του ηρωισμού θα μεταλαμπαδευτεί σταδιακά και στις υπόλοιπες μονάδες του στρατεύματος, Τον Ιούλιο του 1913 μια ισχυρή Βουλγαρική δύναμη (που μετακινήθηκε μέσω του σερβικού εδάφους) επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κατά της  τρίτης ελληνικής Μεραρχίας, που αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Η έντονη βουλγαρική επίθεση αποσυντόνισε και υποχρέωσε σε υποχώρηση και τις γειτονικές μεραρχίες θέτοντας σε κίνδυνο όλο το ελληνικό τμήμα Στρατιάς (το ήδη εξασθενισμένο από τις αδυναμίες αναπλήρωσης απωλειών). Η καταστροφή αποσοβήθηκε από την αυθόρμητη και λυσσαλέα αντεπίθεση που πραγματοποίησε το τάγμα Κερκυραίων της τρίτης Μεραρχίας. Οι  κατειλημμένοι από ιερή μανία Κερκυραίοι χίμηξαν με βροντώδεις ζητωκραυγές, αλαλαγμούς με σφυρίγματα (ακολουθώντας το παράδειγμα των Μαραθωνομάχων) και  με εφ όπλου λόγχη πάνω στους προελαύνοντες Βούλγαρους προκαλώντας πανδαιμόνιο Το σάστισμα των Βουλγάρων από την απροσδόκητη και βουερή αυτή αντεπίθεση ακολούθησε η ακαριαία εξύψωση του ηθικού των λοιπών ελληνικών μονάδων που ακολουθώντας κατά πόδας τους φρενήρεις ρυθμούς των Κερκυραίων έτρεψαν σε  άτακτη φυγή τους  Βούλγαρους.

Το - από τους Γερμανούς κατασκευαστές θεωρούμενο σαν απόρθητο – τρομερό Μπιζάνι, πέφτει επιτέλους, μετά από επίπονη και επίμονη πολιορκία,  και τα Γιάννινα απελευθερώνονται όπως και η υπόλοιπη Μακεδονία. Το έργο, που δημιούργησε ο προηγηθείς Μακεδονικός αγώνας, η συντελεσθείσα – έστω και για λίγο - εθνική ενότητα, ο (επίσης πρόσκαιρος) εκσυγχρονισμός του ελληνικού κράτους, η κοινή στρατηγική που ακολουθήθηκε  και η παλλαϊκή συμμετοχή,  αποκορυφώθηκε .-

(1)  «Αν λαχταράς την λευτεριά σε ξένους μην ελπίζεις. Μόνος σου πάρτην αν μπορείς, αλλιώς δεν την αξίζεις!» Γρίβας-Διγενής..

(2) Ολοκληρωτικές γενοκτονίες από πλευράς Νεότουρκων – με απόλυτα προσχηματική αφορμή – πραγματοποιήθηκαν λίγα χρόνια αργότερα σε βάρος του Αρμενικού πληθυσμού  και  του Ποντιακού Ελληνισμού.

(3)  «Η μορφή σας είναι ελληνική. Η γη που πατάμε είναι ελληνική, το μαρτυρούν τα αγάλματα, που είναι κρυμμένα μέσα της. Κι αυτά είναι ελληνικά και οι επιγραφές ελληνικές» Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης.

(4) Το 1904, ο Καπετάν Κώτας θα συλληφθεί από τις τουρκικές αρχές και θα μεταφερθεί στις φυλακές Μοναστηρίου, όπου θα εκτελεστεί τον επόμενο χρόνο. Πριν κρεμαστεί θα φωνάξει στους παριστάμενους στην εκτέλεση  «Είμαι Έλληνας και έζησα με την περηφάνια της μεγάλης μου φυλής!» 

(5) Ρ. Παπαδημητρίου: Η εκκλησία στον Μακεδονικό αγώνα.

(6)  «Αν το δίκιο θες, καλέ μου, με το δίκιο του πολέμου θα το βρεις. Οπού ποθεί λεφτεριά, παίρνει σπαθί»  Κώστας .Βάρναλης

(7)  «Δέσποτα, μας παρέλαβες λαγούς και μας έκανες λιοντάρια» θα δηλώσουν αργότερα περήφανοι οι Δραμινοί στον απερχόμενο επίσκοπο τους Χρυσόστομο, τον κατοπινό εθνομάρτυρα Σμύρνης»

(8)  Κατά την διάρκεια των επιχειρήσεων,  ο έφιππος Αρχιστράτηγος κάνει αισθητή την παρουσία του στις πρώτες γραμμές του μετώπου  ηλεκτρίζοντας ολόκληρο  το στράτευμα, 

(9) Δυστυχώς, όλα  αυτά τα χρόνια η ελληνική πολιτεία,  απέφυγε να αποδώσει τις πρέπουσες μεταθανάτιες  τιμές  σε αυτόν τον φλογερό  Εθνάρχη της Κύπρου (ενώ, αντίθετα, και  τόσο επιπόλαια, κάποιες φορές, επιδαψίλευσε αφειδώς τιμές  σε άτομα που η δράση τους δεν ωφέλησε τις εθνικές μας υποθέσεις).

(10) Μια Μανιάτισσα υποδέχεται το άγγελμα του θανάτου στη μάχη του εγγονού της – Μήτσου Μουρκάκου - με τις παρακάτω προτροπές προς τους συντοπίτες της:

«Γυναίκες ζας παρακαλού  εμένα να μ ακούσετε  γιατί είμαι μεγαλύτερη

  Εγώ δεν θέου κλάματα  Άγιες ημέρες έρχουνται,   μον θέου να κάμου συμβουλή

‘Αντρες που χετε άρματα  να φεύγετε στα Γιάννενα  Βοηθάτε τα παιδία μας,  τους Τούρκους να νικήσουσι»

(11) Σπύρου Μελά:  Οι πόλεμοι 1912-1913

(12)  «Φεύγουν οι τύραννοι χλωμοί το μαύρο του μαχαίρι, με ιδρώτα βρέχει το ψωμί, ξέρει να ζήσει με τιμή, και να πεθάνει ξέρει» / Αλεξ. Ραγκαβής                

Συγγραφή:  Παναγιώτης Κων. Κεφάλας (Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στην περιοδική έκδοση “Δυρραχίτικα Νέα” στην επέτειο της 100ετίας των Βαλκανικών Αγώνων)