Δημογραφικό: Το τελειώνουμε ή μας τελειώνει.

γράφει ο Γεώργιος Χ. Χατζής (*)

Η φύση του Δημογραφικού

Τα διάφορα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η πατρίδα μας δημιουργούν ένα περίπλοκο όσο και ζοφερό πλέγμα. Από αυτά όμως το Δημογραφικό είναι το μόνο που συνδέεται σχεδόν με όλα, και που είναι σε θέση να σημάνει (και δυστυχώς δεν είναι υπερβολή) τον ιστορικό μας αφανισμό.

Το Δημογραφικό είναι από μόνο του ένα περίπλοκο πολυδιάστατο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, και αξίζει λίγο να το αναλύσουμε.

Σε τι συνίσταται:

Δεν είναι μόνο το πληθυσμιακό μέγεθος μιας χώρας που καθορίζει το δημογραφικό της πρόβλημα. Εκτός από αυτό (που οπωσδήποτε και πρωτίστως ισχύει) υπάρχουν και άλλες σημαντικές συνιστώσες, όπως:

• Ο ρυθμός των γεννήσεων, ή αλλιώς οι γεννήσεις ανά γυναίκα: Για να έχουμε ανανέωση του πληθυσμού, πρέπει στατιστικά κάθε γυναίκα να γεννά περίπου 2.1 τέκνα. Είναι αυτό που λέμε “δείκτη γονιμότητας”. Οτιδήποτε περισσότερο οδηγεί σε αύξηση, και οτιδήποτε λιγότερο σε μείωση του πληθυσμού.
• Ηλικία τεκνοποίησης: Ανεξάρτητα από τον αριθμό των παιδιών, έχει σημασία εάν οι γυναίκες τεκνοποιούν σε νεαρή ή σε πιο προχωρημένη ηλικία. Με τεκνοποίηση σε μικρότερες ηλικίες, όχι μόνο ο πληθυσμός διατηρείται μεγαλύτερος, αλλά και υπάρχει ενέργεια και χρόνος για περισσότερη ενασχόληση για τα παιδιά και τα εγγόνια, άρα υπάρχει θετική επίδραση στο δημογραφικό.
• Αναλογία πληθυσμού των γενεών: Έχει σημασία οι γενεές να ισορροπούν πληθυσμιακά μεταξύ τους, ώστε ο ρόλος της μιας να καλύπτει τις ανάγκες της άλλης. Ακόμα και μια έκρηξη γεννήσεων (baby-boom) δημιουργεί πρόσθετες ανάγκες ανατροφής της νέας γενιάς, που δεν είναι πάντα εύκολο να καλυφθούν. Φυσικά πολύ πιο δυσβάσταχτη είναι η αύξηση της αναλογίας των γερόντων, καθώς δεν υπάρχει ποιος να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες φροντίδας τους.
• Εθνικότητα και ταυτότητα των γεννήσεων: Η δημογραφία δεν έχει να κάνει μόνο αριθμητικά με τον πληθυσμό μιας χώρας, αλλά και με την εθνοτική της σύσταση. Μια χώρα όπου μια εθνική ομάδα υπερισχύει δημογραφικά μιας άλλης σε 2-3 γενεές καταλήγει να είναι πρακτικά μια άλλη χώρα, με άλλο χαρακτήρα. Μια Ελλάδα όπου θα γεννιούνται μεν παιδιά, αλλά όχι ελληνόπουλα, σύντομα θα καταλήξει να είναι απλά μια “Νοτιοβαλκανική Δημοκρατία” με ακαθόριστη ταυτότητα και αμφίβολο μέλλον.
• Χωρική κατανομή: Η άνιση και στρεβλή κατανομή του πληθυσμού μιας χώρας στις διάφορες περιοχές της δημιουργεί πολλαπλά και ποικίλα προβλήματα, σχετιζόμενα τόσο με την ανισοβαρή παραγωγική δομή, την υποβάθμιση περιοχών λόγω είτε ερήμωσης είτε συνωστισμού, την χαμηλή ποιότητα ζωής στις περιοχές αυτές, την αδυναμία ισόρροπης αξιοποίησης των εθνικών πόρων, αλλά και συχνά προβλήματα εδαφικής συνοχής και ακεραιότητας.
• Εισροές και εκροές πληθυσμών: Ανεξάρτητα από το πλήθος των γεννήσεων, η μετανάστευση πληθυσμών από ή προς μια χώρα επηρεάζει σημαντικά τόσο το μέγεθος, όσο και την σύσταση (εθνολογική αλλά και ποιοτική) ενός πληθυσμού, με ολέθριες συχνά συνέπειες ως προς την μελλοντική δυναμική του.

Οι επιπτώσεις:

Θα μπορούσε το Δημογραφικό να χαρακτηριστεί ως “το πρόβλημα των προβλημάτων”. Και δεν είναι υπερβολή αυτό. Την στιγμή που οι πρώτες του επιπτώσεις γίνουν αισθητές είναι ήδη αργά, καθώς έχει ξεκινήσει μια καθοδική φαύλη περιδίνηση, που το ανατροφοδοτεί, με κατάληξη συνήθως την καταστροφή και τον αφανισμό ολόκληρης της κοινωνίας.

Η απομείωση του πληθυσμού κατά κανόνα συνοδεύεται από την γήρανσή του, σε βαθμό που αυτή δεν είναι διαχειρίσιμη. Αυτό μπορεί ενδεικτικά να αναλυθεί ως εξής:

• Το προφανές είναι ότι μεγάλο ποσοστό γερόντων απαιτεί αυξημένους πόρους από τις ολιγάριθμες μικρότερες ηλικίες, χωρίς παραγωγικό όμως αντίκρυσμα και ανταπόδοση. Συντάξεις, έξοδα υγείας, γηροκόμηση, κλπ αφαιρούν από τις μικρότερες ηλικίες πολύτιμους πόρους, χρόνο και ενέργεια που θα μπορούσαν διαφορετικά να διατεθούν στην τεκνοποιία και την ανατροφή των νέων γενεών, η οποία έτσι αποθαρρύνεται.
• Η αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης μοιάζει μονόδρομος, αλλά αυτό μπορεί να κάνει τα πράγματα χειρότερα, καθώς από μια ηλικία και μετά οι ίδιες θέσεις εργασίας έχουν την τάση να καλύπτονται από αντιπαραγωγικούς γέροντες, αποκλείοντας τους δυναμικούς και δημιουργικούς νέους, με αρνητικότατες επιπτώσεις στο παραγωγικό δυναμικό. Επίσης έτσι οι εργαζόμενοι ηλικιωμένοι αποκλείονται από την βοήθεια στην ανατροφή των εγγονιών, κάτι που επιδεινώνει το πρόβλημα ακόμα περισσότερο. Από την άλλη, ενδεχόμενη περικοπή των πόρων για την φροντίδα του πολυπληθούς γηρασμένου τμήματος της κοινωνίας μοιραία θα προκαλέσει σοβαρά ανεπίτρεπτα προβλήματα ανθρωπιστικής φύσεως.
• Οι μεγάλες ηλικίες εκ φύσεως και κατά κανόνα είναι ευεπίφορες στην χειραγώγηση και χαρακτηρίζονται από συντηρητισμό και ατολμία. Δεν θα αποτολμήσουν καινοτόμες ρήξεις και δεν θα βρουν την δύναμη να εργαστούν για τις αλλαγές που απαιτούνται. Έτσι, σε έναν ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο, το βάρος για την αντιμετώπιση νέων προκλήσεων πέφτει στους ολιγάριθμους νέους, που όμως δεν ελέγχουν την κατάσταση. Ακόμα και η πολυδιαφημιζόμενη “ψηφιακή μετάβαση” μπορεί να τελματώσει, καθώς μοιάζει υπερβολικά περίπλοκη για τους πιο ηλικιωμένους.
• Σε περιόδους έκτακτων κρίσεων (φυσικές καταστροφές, πόλεμοι, κλπ) το βάρος της αντιμετώπισης πέφτει μοιραία στις νεώτερες γενεές, που είναι αμφίβολο αν και κατά πόσο θα μπορέσουν να το σηκώσουν.

Συμπληρωματικά θα μπορούσαμε να εξετάσουμε την διάσταση της τοπολογικής ανισοκατανομής του πληθυσμού που δημιουργεί: α) από την μια ερημωμένες περιοχές (με παραγωγική κατάρρευση και ακόμα κίνδυνο για την εδαφική ακεραιότητα της χώρας) και β) από την άλλη υπερκορεσμένες μεγαλουπόλεις, όπου δημιουργούνται ποικίλα προβλήματα και βρίσκουν έδαφος διάφορες κοινωνικές νοσηρότητες. Και οι δυο αυτές περιπτώσεις επιδρούν δυσμενώς στην δημιουργία οικογενειών και στην τεκνοποιία.

Τέλος, συχνά αφήνεται χώρος για την είσοδο και επικράτηση αλλογενών πληθυσμών, συνήθως έμφορων από ζωτικό σφρίγος, που επιδρούν στον χαρακτήρα της κοινωνίας, μέχρις βαθμού αλλοίωσης ή και πλήρους επικράτησης. Έτσι μπορεί ακόμα και να χαθούν εθνικές ταυτότητες, ήθη, έθιμα, θρησκείες, γλώσσες κλπ, δηλαδή να έχουμε φαινόμενα πολιτιστικής γενοκτονίας, και βλάβης στην παγκόσμια “εθνική βιοποικιλότητα”. Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια παραδείγματα.

Τα ανωτέρω είναι μόνο ενδεικτικά του προβλήματος, και φυσικά δεν το εξαντλούν. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η απομείωση του πληθυσμού μιας χώρας, σε συνδυασμό με την ηλικιακή δυσαναλογία εις βάρος των νέων, συμπαρασύρει την κοινωνία της σε μια καθοδική πορεία παρακμής και εκφυλισμού, συνεπεία της έλλειψης του απαραίτητου ζωτικού σφρίγους. Και όταν μιλάμε για “έλλειψη ζωτικού σφρίγους”, στην πραγματικότητα πολύ απλά εννοούμε την απώλεια της χαράς. Της χαράς που μας δίνει δύναμη και νόημα να υπάρχουμε. Της χαράς που αντλούμε από το γέλιο των παιδιών, από την θαλπωρή της οικογένειας, από την πληρότητα των σχέσεων, από την προσφορά, την ζωντάνια και την δημιουργία, από όλα όσα πληροφορούν την καρδιά ότι αυτός ο κόσμος και όμορφος είναι, και αξίζει να υπάρχει, και μπορεί να γίνει καλύτερος.

Οι αιτίες του Δημογραφικού

Αιτίες:

Είναι πολύ σημαντικό να μελετήσουμε τις αιτίες του δημογραφικού προβλήματος, καθώς η ουσιαστική κατανόησή τους αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την όποια ρεαλιστική προσπάθεια αντιμετώπισής του.

Συχνά τα οικονομικά και βιοποριστικά προβλήματα του πληθυσμού αναφέρονται ως η βασική αιτία του δημογραφικού. Στην πραγματικότητα όμως το θέμα είναι αρκετά πιο σύνθετο. Αρκεί να σκεφτούμε ότι οι παππούδες μας συχνά τεκνοποιούσαν υπό συνθήκες απόλυτης ένδειας. Άρα οφείλουμε να διερευνήσουμε και άλλους παράγοντες που συνεργούν με την οικονομική δυσπραγία.

Η ανάπτυξη

Προκαλεί ίσως έκπληξη, και είναι εκ πρώτης όψεως παράδοξο, το γεγονός ότι παγκοσμίως οι χώρες με την μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη είναι αυτές και με τις λιγότερες γεννήσεις. Ο Ινδός πολιτικός Καράν Σινγκ είχε πει χαρακτηριστικά σε διεθνή διάσκεψη το 1974 ότι “η ανάπτυξη είναι το καλύτερο αντισυλληπτικό”, και αυτό μπορεί εύκολα να πιστοποιηθεί εάν παρατηρήσει κανείς τους παγκόσμιους χάρτες ανάπτυξης και γονιμότητας. Θα διαπιστώσει εντυπωσιακή ταύτιση!

Πώς όμως συνδέεται η ανάπτυξη με την υπογονιμότητα; Αυτό είναι ένα σύνθετο ζήτημα, με πολλαπλές αιτιακές σχέσεις, που αλληλεπιδρούν οργανικά. Θα προσπαθήσουμε να καταδείξουμε κάποιες από αυτές:

• Οικιστικές συνθήκες: Η ανάπτυξη συνδέεται με την αστικοποίηση μέχρι βαθμού αστυφιλίας. Αυτό οδηγεί μεγάλες μάζες του πληθυσμού να ζουν συνήθως σε μικρά διαμερίσματα, όπου δεν υπάρχει επαρκής ζωτικός χώρος για διαβίωση και ανάθρεψη πολλών παιδιών. Επιπλέον δε, η αυξανόμενη γενική αδυναμία για μίσθωση αξιοπρεπούς κατοικίας (για ανέγερση και ιδιοκτησία ούτε λόγος!) εντείνει το πρόβλημα ακόμα περισσότερο.
• Η μορφή της οικογένειας: Με την αστικοποίηση η διευρυμένη οικογένεια δίνει την θέση της στην μικρή πυρηνική οικογένεια, συχνά δε και στην μονογονεϊκή. Αυτό στερεί την παρουσία ανθρώπων (γιαγιάδες, κλπ) που θα μπορούσαν να σταθούν αρωγοί, ειδικά στα πρώτα χρόνια των παιδιών. Τα αυξανόμενα όρια συνταξιοδότησης επιδεινώνουν το πρόβλημα.
• Παραγωγικό μοντέλο & ο νέος ρόλος της γυναίκας. Οι παραδοσιακές παραγωγικές δομές (οικιακή παραγωγική αυτονομία, αγροτική οικογένεια κλπ), δίνουν την θέση τους σε ένα νέο μοντέλο, που θέλει την γυναίκα ισότιμο συντελεστή παραγωγής, κατά τρόπο όμοιο με τον άνδρα, αφαιρώντας της πολύτιμο χρόνο, ενδιαφέρον και ενέργεια από την τεκνοποιία και την ανατροφή των παιδιών. Αυτό δε είναι ιδιαίτερα έντονο όταν αντί για μισθωτή εργασία η γυναίκα επιδίδεται στο ελεύθερο επάγγελμα και στην επιδίωξη της “καριέρας” ως στόχο ζωής. Επιπροσθέτως, στην σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα η μητρότητα θεωρήθηκε αντικίνητρο πρόσληψης σε εργασία, με αποτέλεσμα πολλές νέες γυναίκες να την αναβάλλουν, προκειμένου να τύχουν καλύτερης μεταχείρισης από την εργοδοσία.
• Αξιακό σύστημα και προτεραιότητες βίου. Το θεμελιώδες αξιακό σύστημα των ανεπτυγμένων χωρών μεταβάλλεται. Προτάσσεται ο ευδαιμονισμός και ο ηδονισμός, η επιδίωξη της εφήμερης άνεσης και απόλαυσης. Η τεκνοποιία ως επένδυση στο μέλλον, το ατομικό αλλά κυρίως το συλλογικό μέλλον, παρακάμπτεται. Η διάθεση για δημιουργία οικογένειας, για αφιέρωση στην τεκνοποιία και την ανατροφή των παιδιών περιφρονείται, συχνά δε και λοιδορείται. Η μητρότητα, η πολυτεκνία και η ευτεκνία δεν είναι γνωρίσματα που προσθέτουν κοινωνικό κύρος και αναγνώριση. Η χαρά και η υπαρξιακή πληρότητα των ανθρωπίνων σχέσεων παραγνωρίζονται. Οι παραδοσιακοί τρόποι σύναψης γάμων και ίδρυσης οικογενειών εγκαταλείπονται, χωρίς όμως να τύχουν διαδοχής από κάτι στέρεο και γόνιμο.
• Εγωκεντρισμός: Εξειδικεύοντας στα ανωτέρω, Στις “ανεπτυγμένες” Δυτικές κοινωνίες το άτομο θεωρείται περισσότερο ως αυτόνομο υποκείμενο και λιγότερο ως οργανικό μέρος της κοινότητας. Το “εμείς” υποχωρεί μπροστά στο “εγώ”. Προβάλλεται η ατομική καταξίωση μέσα από το κανάλι “σπουδές- εργασία- καριέρα- αίγλη”, συχνά μέσα από σχέσεις ανταγωνισμού. Έτσι προτάσσεται η ατομική ευδαιμονία, μέσα από καταναλωτικά και υλικά συνήθως προτάγματα, ενώ υποχωρεί η έννοια της χαράς της αυτοπροσφοράς στον Άλλο. Ως τέτοια προσφορά η τεκνοποιία υποβαθμίζεται, ενώ όταν γίνεται αναφορά σε αυτή, συνήθως πρόκειται για “το παιδί” (το ένα παιδί) που καλείται όψιμα να ανακουφίσει κάποια ατομικά ψυχολογικά κενά.
• Απομάκρυνση από την Θρησκεία: Στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες ο ρόλος της Θρησκείας έχει την τάση να περιθωριοποιείται όλο και περισσότερο. Όμως όλες οι γνωστές και παραδεκτές θρησκείες ανέκαθεν εξήραν την αξία της οικογένειας και της τεκνογονίας, ενθαρρύνοντας τους πιστούς τους να ακολουθήσουν ανάλογο βίο. Κάτι που σήμερα όμως δείχνει να ατονεί.
• Οικονομία και διανομή πλούτου: Πρέπει να προσεχθεί ότι η επονομαζόμενη “ανάπτυξη” δεν σημαίνει αυτομάτως και ανάλογα οικονομικά οφέλη για τα χαμηλά και μεσαία λαϊκά στρώματα που συνεισφέρουν σε αυτή. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι περίπου την δεκαετία του 1970 στον Δυτικό λεγόμενο κόσμο αρκούσε ένας μισθός (συνήθως του πατέρα) για να συντηρήσει μια οικογένεια με σχετική ευζωία και άνεση. Από τότε και στο εξής τα πραγματικά διαθέσιμα εισοδήματα των οικογενειών βαίνουν μειούμενα, αποτυγχάνοντας να ακολουθήσουν τις αυξήσεις του ΑΕΠ. Με δεδομένες τις σύγχρονες ανάγκες ανατροφής, δεν είναι λίγες σήμερα οι οικογένειες που θεωρούν ακόμα και το ένα παιδί σαν εισιτήριο για την φτώχεια.
• Πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής: Η ζωή στις “ανεπτυγμένες” κοινωνίες καθίσταται ολοένα και πιο σύνθετη και περίπλοκη, με νέες απαιτήσεις (πολλαπλές υποχρεώσεις, καταναλωτική μόδα, ψηφιακός παράλληλος κόσμος, κλπ) να περισπούν την προσοχή των ανθρώπων και να απομυζούν χρόνο και ενέργεια, που παλαιότερα δίδονταν στην οικογένεια και στα παιδιά.
• Προβολή διαφόρων ιδεολογιών: Το τελευταίο διάστημα σημειώνεται ειδικά στη Δύση μια υπερπροβολή (συχνά σε βαθμό ολοκληρωτικής προπαγάνδας) ενός πλέγματος διαφόρων ιδεολογιών, ανασταλτικών προς την τεκνοποιία, αυτών που συνολικά συνηθίζουμε να αποκαλούμε “woke ατζέντα”: Υπερ-διαφήμιση των (εγγενώς άγονων) ομοφυλοφιλικών σχέσεων, ταυτοτική σύγχυση και ρευστότητα των φύλων, ακραία “οικολογία” και διαστροφική ενοχοποίηση του ανθρώπου ως βλαπτικό παράσιτο στον πλανήτη, νοσηρή “φιλοζωία” με υποκατάσταση των ανθρωπίνων σχέσεων από την προσκόλληση στα κατοικίδια, καθαγιασμός των αμβλώσεων σαν ζήτημα αυτοδιάθεσης του ιδίου σώματος, κλπ.
• Αύξηση του μέσου προσδόκιμου ζωής: Αν και κατ΄ουσίαν είναι αναμφίβολα κάτι επιθυμητό και ευλογημένο, ωστόσο συντείνει σημαντικά στην δημογραφική ανισορροπία των γενεών, και είναι ένας παράγοντας που δεν μπορεί να αγνοηθεί.
• Μείωση της παιδικής θνησιμότητας και εργασίας: Αμφότερα αυτά καθ’αυτά είναι οπωσδήποτε πολύ θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης. Όμως α) από την μια η αποβολή της παιδικής εργασίας από το σύγχρονο παραγωγικό μοντέλο καθιστά την πολυτεκνία μάλλον βάρος στην οικογένεια, παρά παράγοντα οικονομικής στήριξης και β) η μειούμενη παιδική θνησιμότητα ενώ προσωρινά συντελεί στην αύξηση του πληθυσμού, μακροχρόνια καλλιεργεί νοοτροπία ολιγοτεκνίας, καθώς εκλείπει η ανάγκη αναπλήρωσης των αναμφίβολα θλιβερών απωλειών.
• Τελευταίο, μα σημαντικό: Διατροφικές συνήθειες. Η ανάπτυξη οδηγεί τον άνθρωπο να δαπανά σημαντικά περισσότερο χρόνο σε εργασία, μετακινήσεις και λοιπές υποχρεώσεις. Η απουσία ιδιοπαραγωγής τροφής στις πόλεις, καθώς και ο ολοένα και λιγότερος χρόνος για μαγείρεμα, οδηγούν την πλειονότητα του πληθυσμού κυρίως στην κατανάλωση έτοιμων επεξεργασμένων γευμάτων. Τα περιεχόμενα τροφικά πρόσθετα όμως έχουν συχνά κινήσει υποψίες για δυσμενή επίδραση στην ορμονική ισορροπία και άρα στην ικανότητα για γονιμότητα και τεκνοποιία. Εδώ μπορεί να συγκαταλεχθεί και η επαφή μας κατά διαφόρους τρόπους με μεγάλο αριθμό διαφόρων χημικών ουσιών, αγνώστων μέχρι σήμερα στο ανθρώπινο είδος.

Πέραν από τις προαναφερθείσες συνέπειες της “ανάπτυξης” υπάρχουν και άλλες αιτίες που συνεισφέρουν στο δημογραφικό πρόβλημα. Αναφέρω κάποιες από αυτές:

• Απουσία δομών πρόνοιας: Σε αρκετές “δυτικές” κοινωνίες, όπως χαρακτηριστικά στην Ελληνική, ο ρόλος της (απούσας) μητέρας στην οικογένεια αποτυγχάνει να υποκατασταθεί επαρκώς από δημόσιες προνοιακές δομές και θεσμούς. Οι άδειες κυοφορίας και μητρότητος είναι υποτυπώδεις, οι παιδικοί σταθμοί ανεπαρκείς, η φροντίδα υγείας ιδιωτικοποιημένη και δαπανηρή, και άλλα παρόμοια. Όλα αυτά αποθαρρύνουν τους νέους από την δημιουργία οικογένειας.
• Έλλειψη ελπίδας και προοπτικής για το μέλλον: Το σύγχρονο περιβάλλον αναμφίβολα χαρακτηρίζεται από αστάθεια, ανασφάλεια και ρευστότητα. Μέσα σε αυτό το κλίμα οι νέοι αποφεύγουν να επενδύσουν στην δημιουργία οικογένειας. Η απαισιοδοξία μοιάζει να κυριαρχεί, ενώ η ελπίδα εξαντλείται στο “να την βγάλουμε και σήμερα”, αδυνατώντας να οικοδομήσει μακροχρόνια στρατηγική στόχευση ζωής.

Όσο βέβαια και αν αναλύουμε, όπως το κάναμε παραπάνω, ξεχωριστά τις διάφορες αιτίες του Δημογραφικού (πο καλώς γίνεται για λόγους μεθοδολογίας) αυτές δεν παύουν να συνιστούν ένα ενιαίο πλέγμα, με σαφή αλληλοσυσχέτιση μεταξύ των, όπου η μια συχνά δρα ενισχυτικά προς την άλλη. Και φυσικά η ανωτέρω ανάλυση αναφέρει μόνο κάποιες βασικές αιτίες του προβλήματος, χωρίς οπωσδήποτε να το εξαντλεί. Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι σε διαφορετικές χώρες και κοινωνίες αυτές οι αιτίες ενεργούν με διαφορετική ίσως βαρύτητα κάθε φορά. Για δε την Ελλάδα οι περισσότερες από αυτές ισχύουν σε μεγάλο βαθμό, δομώντας ένα φαύλο σύμπλεγμα, που εγκλωβίζει ασφυκτικά την κοινωνία.

Aντιμετώπιση και προοπτικές

Η παγκόσμια πραγματικότητα:

Εφόσον έχουμε αναλύσει τις συνιστώσες του Δημογραφικού, και το έχουμε κατανοήσει ως πρόβλημα, και πριν την συζήτηση για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί, είναι χρήσιμο να δούμε κάποιες διαπιστώσεις και παραδοχές:

Πρέπει να τονίσουμε ότι η δημογραφική ύφεση δεν είναι πρόβλημα μόνο Ελληνικό (αν και στην πατρίδα μας είναι ιδιαίτερα έντονο) αλλά συνιστά μια σύγχρονη παγκόσμια πραγματικότητα. Όλος ο πλανήτης μοιάζει να έχει αιχμαλωτιστεί σε μια καθοδική περιδίνηση ραγδαίου αποπληθυσμού, με μόνη ίσως εξαίρεση την Αφρικανική ήπειρο, που και αυτή πάλι σε λίγα χρόνια εκτιμάται ότι θα πέσει κάτω από το “μαγικό” 2.1 στον δείκτη γονιμότητας. Υπάρχει μεγάλη συζήτηση σχετικά με το εάν τα 8 δισεκατομμύρια των ανθρώπων στην Γη ως νούμερο συνιστούν πρόβλημα υπερπληθυσμού, αλλά το σίγουρο είναι ότι η δημογραφική ανισορροπία μεταξύ των γενεών που προκύπτει από την κατάρρευση των γεννήσεων θα προκαλέσει ισχυρούς κλυδωνισμούς στην ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της, ανεξάρτητα από τον απόλυτο αριθμό του παγκόσμιου πληθυσμού.

Η περίπτωση της Νοτίου Κορέας:

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα δημογραφικής κρίσης είναι η Ν.Κορέα, μια χώρα που τις προηγούμενες δεκαετίες κυριολεκτικά μεταμορφώθηκε μέσα από ιλιγγιώδη οικονομική ανάπτυξη. Κι όμως σήμερα, με δείκτη γεννήσεων περίπου 0.7 ανά γυναίκα, κινδυνεύει να εξαϋλωθεί ιστορικά. Σε αυτό συντείνουν σχεδόν όλοι οι παράγοντες, όσοι αναφέραμε προηγουμένως ως αιτίες του Δημογραφικού: Η αστυφιλία, η υπερεργασία, η γυναικεία εργασία, το αυξημένο κόστος ζωής και συντήρησης οικογένειας, η πανάκριβη και δυσεύρετη κατοικία, η εγκατάλειψη των παραδοσιακών θεσμών και αξιών, η απομόνωση των ανθρώπων, ο εγκλωβισμός σε “σύγχρονα” προτάγματα βίου.

Αξίζει να προσεχθεί η σύγκριση με το “αδελφό” κράτος της Βορείου Κορέας, που παρουσιάζει υπερδιπλάσιο δείκτη γεννήσεων (~1.8). Ουσιαστικά πρόκειται για τον ίδιο λαό, με την ίδια κουλτούρα και παράδοση, αλλά υπό διαφορετικό οικονομικό και πολιτικό καθεστώς. Η σύγκριση αυτή φωτίζει την βαθύτερη κατανόησή μας για τις αιτίες του δημογραφικού προβλήματος.

Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι  η κατάσταση δεν δείχνει (προς το παρόν τουλάχιστον) να αναστρέφεται, παρόλες τις ενέργειες και τα κίνητρα, κυρίως οικονομικά, τόσο από την κυβέρνηση, όσο και από αυτόν ακόμα τον επιχειρηματικό κόσμο. Αυτό δείχνει ότι η αντιμετώπιση του Δημογραφικού προβλήματος δεν είναι απλή υπόθεση, αλλά απαιτεί γενναίες δομικές αλλαγές, μακρόπνοο σχεδιασμό και συλλογική προσπάθεια.

Ανάγκη δημογραφικής ανάκαμψης.

Το παραγωγικό και αναπτυξιακό μοντέλο των τελευταίων δεκαετιών ανά την υφήλιο αρχίζει και δείχνει τα όριά του. Ενώ οι οικονομικοί δείκτες έδειξαν να ευημερούν, ωστόσο τα θεμέλια στα οποία βασίστηκαν, η κοινωνίες και οι λαοί, φαίνεται ότι δεν μπορούν να βαστάξουν το βάρος της “ανάπτυξης”. Μεταξύ των συντελεστών παραγωγής η έμφαση δόθηκε στο Κεφάλαιο, που μονοπώλησε δυσανάλογα την προσοχή, ενώ αντίθετα ο ανθρώπινος παράγοντας και οι ανάγκες του παραμερίστηκαν σε σημείο μαρασμού. Όμως όλο αυτό το οικονομικό οικοδόμημα των τελευταίων δεκαετιών είναι αδύνατο να σταθεί χωρίς υγιή δημογραφική βάση, επάνω σε ένα γηρασμένο και απισχνασμένο πληθυσμό.

Το μεγάλο στοίχημα: Συνδυασμός ανάπτυξης και ευημερίας με την τεκνοποιία

Η εύστοχη ρήση του Καράν Σινγκ, ότι δηλαδή “η ανάπτυξη είναι το καλύτερο αντισυλληπτικό”, περιέγραφε σαφώς την εποχή του. Όμως σήμερα η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι διαφορετική: Μπορούμε άραγε να διατηρήσουμε οικονομική ανάπτυξη και ευμάρεια, χωρίς όμως βλάβη στην δημογραφική μας ευρωστία; Και πώς;

Η απάντηση είναι αναμφίβολα καταφατική: ΝΑΙ, μπορούμε! Ιστορικά όπου υπήρχε οικονομική ανάπτυξη, ακολουθούσε νομοτελειακά και δημογραφική άνθηση. Γιατί λοιπόν σήμερα να συμβαίνει το αντίθετο; Γιατί αυτό το ιστορικό παράδοξο; Η απάντηση έγκειται στην φύση της οικονομικής ανάπτυξης σήμερα, που αυτονομείται από τον ανθρώπινο συντελεστή και αποσαθρώνει τα ίδια της τα θεμέλια, αλλοιώνοντας υπαρξιακά τις κοινωνίες που την υποστηρίζουν.

Άρα το ερώτημα δεν είναι εάν μπορούμε, αλλά εάν και κατά πόσο το θέλουμε, εάν και κατά πόσο είμαστε διατεθειμένοι να αλλάξουμε δομικά τον τρόπο λειτουργίας των οικονομιών και των κοινωνιών μας. Η προσπάθεια δεν είναι απλή. Απαιτεί τεκτονικές αλλαγές, ώστε να πάμε κυριολεκτικά σε αλλαγή κοινωνικού και οικονομικού παραδείγματος. Μαγικά ραβδάκια δεν υπάρχουν.

Σε εθνικό επίπεδο, στην μικρή μας Ελλάδα, απαιτείται πολύπλευρη και μακροπρόθεσμη στρατηγική. Πριν απ’ όλα χρειάζεται υπομονή, καθώς τα όποια αποτελέσματα μιας προσπάθειας, όσο επιτυχημένη και να είναι, θα χρειαστούν δεκαετίες για να φανούν. Αυτός όμως είναι ένας ακόμα λόγος να δράσουμε άμεσα. Χθες! Δεν υπάρχει χρόνος.

Χρειάζεται ανάλυση και κατανόηση της κατάστασης στην ολότητά της και στις πραγματικές της διαστάσεις, πέρα από ιδεολογίες, εμμονές και μονήρεις προσεγγίσεις. Χρειάζεται μελέτη και εμβάθυνση στις αιτίες που προκαλούν το πρόβλημα. Και οπωσδήποτε χρειάζεται γενναιότητα να υλοποιήσουμε τις όποιες αποφάσεις.

Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε κάποια “μέτρα” για την αντιμετώπιση του Δημογραφικού, τονίζοντας ότι σε καμία περίπτωση δεν εξαντλείται η λύση σε αυτά, και πως χρειάζεται καθολική και ολοκληρωτική κινητοποίηση.

Σε πρακτικό επίπεδο:

• Οικονομική ασφάλεια και ευρωστία: Χρειάζεται γενναία αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου, με σοβαρή ενίσχυση των λαϊκών στρωμάτων, ώστε να εξασφαλίζουν αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, όσα παιδιά και αν αποφασίσουν να κάνουν. Περιορισμός της ιδιωτείας στην οικονομία και έμφαση στο “εμείς”.
• Καταπολέμηση αστυφιλίας: Ενθάρρυνση μετοίκησης εκτός των μεγαλουπόλεων, σε ημιαστικές περιοχές, που είναι και πιο ευνοϊκές για τις μεγάλες οικογένειες. Γενναία τόνωση της “υπαίθρου”, και δομική εγκατάλειψη του “Αθηνοκεντρικού” παραδείγματος.
• Μέριμνα και ασφάλεια για την κατοικία: Δημιουργία ευνοϊκών οικιστικών συνθηκών για τις οικογένειες. Μέριμνα για απόκτηση αξιοπρεπούς κατοικίας για όλους, απλοποίηση και ευελιξία των πολεοδομικών κανόνων, θαρραλέα καταπολέμηση των παραγόντων που οδηγούν σε ακριβή στέγη, προστασία της κατοικίας από κατασχέσεις κλπ, σεβασμός της περιουσίας, άρση των φορολογικών της βαρών, εκλογίκευση των απαιτήσεων εκ μέρους του κράτους, διευκόλυνση των γονεϊκών μεταβιβάσεων. Το σπίτι είναι καταφύγιο και άσυλο, όχι παγίδα οικονομικής αφαίμαξης.
• φορολογικά, συνταξιοδοτικά, εργασιακά (άδειες, αποδοχές, ασφάλεια) εκπαιδευτικά και λοιπά κίνητρα και αντικίνητρα: Τα παιδιά είναι δώρο της οικογένειας προς την κοινωνία, όχι “τεκμήρια διαβίωσης”. Το βάρος της ανατροφής τους πρέπει να επιμερίζεται και να το σηκώσουν όλοι, όχι μόνο οι γονείς τους. Χρειάζονται φορολογικά κίνητρα και αντικίνητρα που να αποθαρρύνουν την ατεκνία και να ενισχύουν την τεκνογονία. Το ίδιο και με τους όρους συνταξιοδότησης. Το εργατικό δίκαιο πρέπει να αναμορφωθεί, ώστε να προστατεύεται και να ενθαρρύνεται η μητρότητα, χωρίς να αποτελεί εμπόδιο στο επάγγελμα και τον βιοπορισμό. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να μεριμνήσουν για ειδικά προγράμματα και συνθήκες σπουδών για τους σπουδαστές τους που τυγχάνουν γονείς.
• Κρατική πρόνοια - εκπαίδευση - υγεία: Όχι μόνο γενναία επιδόματα τέκνων (που οπωσδήποτε χρειάζονται), αλλά και επαρκείς και αξιοπρεπείς δομές πρόνοιας που δρουν επικουρικά προς την οικογένεια. Επίσης ανάληψη από το Κράτος όλων των εξόδων πλήρους και αξιοπρεπούς εκπαίδευσης και φροντίδας υγείας για κάθε Ελληνόπουλο “εξ άκρας συλλήψεως”. Χωρίς υποσημειώσεις και κρατούμενα.
• Αρωγή στις διάφορες ανάγκες, ώστε να μην υπάρξει μειονεξία λόγω τέκνων: Η ζωή αρχίζει και δεν σταματάει με τα παιδιά. Πρέπει να υπάρξει μέριμνα για την κάλυψη των διαφόρων αυξημένων αναγκών μιας οικογένειας. Ανάγκες μετακίνησης, βασικών αγαθών, ακόμα και διακοπών και ψυχαγωγίας χρήζουν θεσμικής συνδρομής.
• Ενθάρρυνση κοινωνικής αρωγής: Θέσμιση και υποστήριξη οργανωμένων δομών εθελοντισμού, για παροχή βοήθειας σε δυσπραγούσες και εμπερίστατες οικογένειες για μόνιμες ή παροδικές τους ανάγκες.
• Προώθηση της δημόσιας υγείας, διατροφικά πρότυπα κλπ: Η καλή κατάσταση της υγείας (σωματική, ψυχική και κοινωνική) είναι βασική προϋπόθεση για αποτελεσματική τεκνογονία. Η προληπτική ιατρική, η καλλιέργεια ψυχικής ευεξίας, η ενθάρρυνση του μαζικού αθλητισμού, της αναζωογονητικής ψυχαγωγίας, του δημιουργικού ερασιτεχνισμού (χόμπι κλπ) και η καλλιέργεια καλών διατροφικών συνηθειών δεν πρέπει να λείπουν.
• Απλοποίηση της ζωής, εξασφάλιση ιδιωτικού χρόνου και δημοσίου χώρου: Χρειάζεται προσπάθεια για απλούστευση όλων εκείνων των καταστάσεων (από την δημόσια διοίκηση, την υπερκατανάλωση, τα πρότυπα βίου, τις διάφορες συμβατικές και μη υποχρεώσεις κλπ) που αφαιρούν χρόνο και ενέργεια από την εστίαση στα βασικά προτάγματα της ζωής. Εξοικονόμηση και εξασφάλιση του απαραίτητου ιδιωτικού χρόνου για την σύσφιξη των οικογενειακών δεσμών. Απελευθέρωση του δημοσίου χώρου, για ψυχαγωγία, αναψυχη και κοινωνικοποίηση.
• Γενικά κάθε θεσμική παρέμβαση που βοηθάει τους γονείς: Σε κάθε νόμο, σε κάθε θέσμισμα της Πολιτείας ένα βασικό ερώτημα πρέπει να είναι εάν και κατά πόσο βοηθάει ή παρεμποδίζει την οικογένεια και την τεκνοποιία. Αυτό είναι μια ενδεικτική αρχική παρατήρηση. Οι περιπτώσεις είναι αναρίθμητες.

Σε ηθικό-πνευματικό επίπεδο:

• Εκστρατεία ενημέρωσης, προβολής και ενθάρρυνσης: Το κράτος έχει δείξει ότι όταν θέλει να διαδώσει ένα μήνυμα στην κοινωνία, μπορεί να το κάνει πολύ αποτελεσματικά. Το βιώσαμε στην μαύρη περίοδο του Covid. Υπάρχουν μηχανισμοί, με κύρια αιχμή τα ΜΜΕ, όπου η αξία της οικογένειας και των παιδιών μπορεί να προβληθεί πολλαπλώς και με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Όταν αυτό συνοδευτεί και από έμπρακτη υποστήριξη, κυριολεκτικά μπορεί να μεταμορφώσει την νοοτροπία της κοινωνίας μας και να ξυπνήσει το ζωτικό της σφρίγος.
• Αναστήλωση του κύρους της μητρότητας & της οικογένειας: Το κύρος και η αξία της μητρότητας πρέπει να αναδειχθεί με κάθε τρόπο. Οι νεαρές κοπέλες πρέπει να νιώθουν ότι η ιδιότητα της μητέρας θα τους προσδίδει κοινωνική αναγνώριση, καταξίωση, σεβασμό και κύρος, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Το ίδιο αντίστοιχα και οι νεαροί άντρες.
• Προβολή παραδειγμάτων: Ειδικά στις μικρές ηλικίες το παράδειγμα είναι το κύριο παιδαγωγικό μέσο. Αλλά και στις μεγαλύτερες, η προβολή υγιών παραδειγμάτων βίου συνιστά οδοδείκτη κοινωνικής συμπεριφοράς. Τέτοια προβολή μπορεί να γίνει όχι μόνο μέσα από τα ΜΜΕ, αλλά και με ειδικά αφιερώματα και επετείους, με τιμητικές διακρίσεις, με ονοματοδοσίες οδών, κλπ.
• Συμβουλευτική νέων και οικογενειών: Συχνά η σωστή συμβουλευτική σε θέματα οικογένειας αίρει τους δισταγμούς των νέων για να προχωρήσουν στην δημιουργία της, και δρα βοηθητικά και θεραπευτικά σε όποια προβλήματα και δυσκολίες τυχόν συναντούν. Είναι κάτι που πρέπει να θεσμιστεί από το κράτος.
• Αποθάρρυνση αμβλώσεων: οι αμβλώσεις ακόμα και σε καθαρά πρακτικό επίπεδο (χωρίς καν να εξετάζουμε το ηθικό μέρος) είναι μια πρακτική αναμφίβολα επιζήμια για την δημογραφία μιας κοινωνίας. Αποφεύγοντας τον πειρασμό καταλογισμού ευθυνών και ενστάλαξης ενοχών, πρέπει να ιδωθεί η κάθε μία άμβλωση ως αποτυχία σύνολης της κοινωνίας μας (και να κοινωνηθεί αυτό το μήνυμα), ως αποτυχία δόμησης ενός στέρεου και συνεπούς αξιακού συστήματος, και υπεύθυνης τήρησής του. Είναι ανάγκη  οι νέες γενιές να τύχουν σοβαρής αξιακής θωράκισης και ενημέρωσης για το θέμα, και οι νέες μητέρες να έχουν την καλύτερη δυνατή υποστήριξη, για να ανταπεξέλθουν στις ευθύνες τους έναντι της κυοφορούμενης ζωής.
• Αποθάρρυνση woke μηνυμάτων: Η επονομαζόμενη “woke ατζέντα” στο σύνολό της δεν ευνοεί την δημιουργία οικογένειας και την τεκνοποιία, προτάσσοντας την κατασφάλιση αξιώσεων (συχνά ανεδαφικών) του ατόμου ή κάποιων ειδικών ομάδων έναντι των κοινών αναγκών, τις οποίες συχνά και ενοχοποιεί. Η υπερπροβολή και η μαζική της διαφήμιση δρα κατασταλτικά στην διάθεση των νέων γενεών για τεκνοποιία, και δεν μπορεί να ενθαρρύνεται.
• Τόνωση θρησκευτικού αισθήματος: Προβολή της πνευματικότητας, της ηθικής και του μεταφυσικού, ως πηγές νοήματος του βίου, και ως πηγές άντλησης δύναμης, πέρα από τον αμιγή υλισμό και ατομισμό της μετανεωτερικότητας, που δείχνει να επικρατεί σήμερα.
• Εμφύσηση αισθήματος ευθύνης: Ως αντίποδα και αντίδοτο στον άκρατο δικαιωματισμό που έχει επικρατήσει στις δυτικές κοινωνίες είναι ανάγκη οι νέες γενιές να παιδαγωγηθούν με βασικό άξονα την αγάπη για την ευθύνη απέναντι στον συνάνθρωπο, στον οικείο και στο κοινωνικό σύνολο. Εμείς οι Έλληνες πρέπει να ξαναθυμηθούμε το Φιλότιμο και την πληρότητα του βίου που αυτό μας δίνει.
• Εμπέδωση κλίματος αισιοδοξίας και ασφάλειας: Η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα για το μέλλον, η ρευστότητα των συνθηκών, δημιουργούν ασταθές έδαφος, όπου δεν μπορούν να βασιστούν οι νέοι που επιθυμούν μια οικογένεια. Το κλίμα βάσιμης ελπίδας και αισιοδοξίας είναι κάτι που οπωσδήποτε πρέπει να καλλιεργηθεί με κάθε τρόπο.
• Επαναφορά της διευρυμένης οικογένειας: Πρέπει να αναζητηθούν τρόποι ώστε να ενθαρρύνεται η επανένωση των οικογενειών σε πιο διευρυμένα σχήματα, δημιουργώντας ένα περιβάλλον πιο ευνοϊκό για την ανατροφή των παιδιών.

Σύντομο επιμύθιο:

Αν μας ενδιαφέρει η ιστορική μας επιβίωση, αν νιώθουμε ότι έχουμε ευθύνη και θα λογοδοτήσουμε απέναντι στις γενιές των νεκρών και των αγέννητων, αν συναισθανόμαστε ότι δεν δικαιούμαστε να αφήσουμε αυτό το ιστορικό και φωτεινό έθνος να σβήσει, τότε πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η πρώτη γραμμή άμυνας ενός έθνους είναι τα μαιευτήρια. Και να μην λυπηθούμε προσπάθειες και κόπους για αυτό. Δεν είναι κόπος, χαρά είναι!

Στην ματαίωση του “μπορεί να γίνεται, αλλά είναι δύσκολο” να απαντήσουμε με λεβεντιά: “μπορεί να είναι δύσκολο, αλλά γίνεται”.

“Τρία πράγματα μας θυμίζουν τον χαμένο παράδεισο:
το άρωμα των λουλουδιών, το κελάηδισμα των πουλιών
και το γέλιο των παιδιών”
(Φ.Ντοστογιέφσκι)

(*) διπλ. Ηλ/γος Μηχανικός (Msc) & τεχν. Γεωπόνος,
καθηγητής στην Μέση Εκπαίδευση
μέλος του Συλλόγου Πολυτέκνων Φλώρινας.
είναι υπεύθυνος τοπικής κοινότητας ΠΕ Φλώρινας της ΝΙΚΗΣ